Demans, hafıza ve düşünme becerilerinin günlük yaşamı etkileyecek kadar zayıflaması durumudur. Peki, yaşlılarda demansa yol açan en yaygın hastalıklar nelerdir? Çoğu kişi ilk olarak Alzheimer hastalığını düşünür ve bu doğru bir tahmin. Alzheimer, demansın en sık görülen nedenidir. İkinci sırada ise genellikle inme kaynaklı vasküler demans gelir. Lewy cisimcikli demans ya da fronto-temporal demans değil. Üçüncü sırada Limbik-Baskın Yaşla İlişkili TDP-43 Ensefalopati, yani kısaca LATE yer alıyor.
LATE Nedir?
LATE, beyinde TDP-43 adlı bir proteinin birikmesiyle ortaya çıkan bir demans türüdür. Bu protein, normalde genetik bilgiyi düzenlemeye yardımcı olur, ancak yanlış katlandığında beyin hücrelerine zarar verir ve zamanla bu hücrelerin ölmesine yol açar. LATE, özellikle Alzheimer ile benzer bölgeleri etkiler. Bu bölgeler:
• Amigdala: Duyguların kontrolünde rol oynar.
• Hipokampus: Öğrenme ve hafıza için önemlidir.
• Temporal lob: Kelimeler ve anlamlarla ilişkilidir.
• Frontal lobların bazı kısımları: Bilgiyi akılda tutma ve işleme için gereklidir.
LATE’in Belirtileri
LATE, Alzheimer ile benzer belirtiler gösterir. En yaygın belirtiler şunlardır:
• Hafıza kaybı, özellikle kısa süreli ve olaylarla ilgili (epizodik) hafıza.
• Kelime bulmada veya anlamada zorluk.
• Bilgiyi akılda tutma ve işleme güçlüğü.
LATE Ne Kadar Yaygın?
LATE, demans vakalarının yaklaşık %15-20’sini oluşturur. Ancak demanslı birçok kişinin beyninde LATE patolojisi, Alzheimer veya vasküler sorunlar gibi diğer patolojilerle birlikte bulunur. Otopsi çalışmalarına göre, demanslı bireylerin yaklaşık %40’ında LATE patolojisi mevcut. Bu, LATE’in oldukça yaygın olduğunu gösteriyor. Özellikle 85 yaş üstü kişilerde, Alzheimer patolojisinden bağımsız olarak LATE patolojisi sıkça görülüyor.
LATE’in Nedenleri
LATE’in tam nedeni henüz bilinmiyor, ancak TDP-43 proteininin yanlış katlanması ve birikmesi temel sorun. Bu durum, yaşlanma sürecinde daha sık görülüyor. Bazı faktörler LATE riskini artırabilir:
• Yaş: LATE, özellikle 80 yaş üstü kişilerde yaygın.
• Hippokampal skleroz: Beyindeki hipokampus bölgesinin küçülmesi, LATE ile sıkça ilişkilidir.
• Birlikte görülen patolojiler: Alzheimer, Lewy cisimcikleri veya damar hastalıkları gibi diğer durumlar, LATE’in etkisini artırabilir.
• Genetik faktörler: Henüz kesinleşmemiş olsa da, bazı genetik özellikler LATE riskini etkileyebilir. Örneğin, APOE geninin Alzheimer ile bağlantısı biliniyor, ancak LATE ile ilişkisi daha az net.
Ayrıca, kafa travmaları gibi dış faktörler de TDP-43 birikimini tetikleyebilir. Örneğin, tekrarlayan kafa travmalarının (kronik travmatik ensefalopati gibi) TDP-43 patolojisiyle bağlantılı olduğu bulunmuş.
LATE’in Alzheimer’dan ayrılması, yeni Alzheimer ilaçlarının geliştirilmesiyle daha önemli hale geldi. Çünkü bu ilaçlar, LATE patolojisini hedeflemiyor ve LATE’li hastalarda farklı sonuçlar verebilir.