Cezaevi deyip geçmemek gerekiyor. Dışarıdan bakıldığında yalnızca dört duvar, demir kapılar ve kilitlerden ibaret sanılıyor. Oysa içeride bambaşka bir hayat, yazılı olmayan kurallar ve herkesin uymak zorunda olduğu sert bir düzen vardır. Binlerce insan aynı çatı altında, aynı suçlardan, aynı koğuşlarda sabah, öğle, akşam birlikteler. Bu birliktelik rastgele değil; belirli bir hiyerarşi ve dengeler üzerine kurulu.
Peki bu birliktelik nasıl bir düzen içinde ilerliyor? Onca mahkûm, farklı karakterler ve geçmişler, aynı alanı paylaşırken hayatını nasıl idame ettiriyor?
Her şeyden önce kurum gelir
Cezaevlerinde her şeyden önce kurum önde gelir. Kurum ne derse o olur. İtirazın, bahanen, kişisel talebin çoğu zaman bir karşılığı yoktur. Orada herkes eşittir; ancak eşitlik, dışarıdaki anlamıyla değildir. Aynı kurallara tabi olursun ama imkânlar kişisel şartlara göre değişir. Parası olan haftalık sigarasını, yemeğini yazdırır; parası olmayanla paylaşır. Paylaşmak bazen vicdandan, bazen mecburiyetten doğar.
Gerçek değişmez: Parayla yatılır
Haftalık 3 bin 500 TL kantin hakkın vardır. Bu, her hafta bu miktarı harcayabileceğin anlamına gelir. Kimi her hafta kantin listesini doldurur, kimi ise bir ay boyunca idare etmeye çalışır. Parası olan sigarasını, kahvaltısını eksiksiz alır; yemekler çoğu zaman ortak yenir. Birisi sucuk yazar, diğeri peynir, bir başkası zeytin… Sonra aynı sofraya oturulur, bölüşülür. Bu paylaşım, koğuş içi dengelerin de temelidir. Parası olan için hayat her koşulda daha konforludur; parası olmayan içinse her gün ayrı bir sınavdır.
Ortacı
Parası olmayan, ailesinden ya da çevresinden haftalık ihtiyaçlarını karşılayacak destek bulamayan mahkûmlar için hayat daha zordur. Tekel sigarası yerine tütün içilir. Kantinden alınanlar sınırlıdır. Çoğu zaman diğerlerinin kahvaltısını hazırlar, sofrayı kurar. Karşılığında birlikte yer ya da devletin verdiği standart kahvaltıyla yetinmek zorunda kalır.
Parası, arkası, emmisi dayısı olmayan bireyler koğuşta bir yer edinmek için temizlik yapar, bulaşık yıkar, büyüklerin işini görür. Bu yazılı bir görev değildir ama herkes bilir. Koğuş arkadaşları da bunun karşılığında yemeğini, sigarasını karşılar. Kimse açık açık konuşmaz ama düzen böyle yürür. Ortacılık, cezaevinde hayatta kalma yollarından biridir.
Kısım Sorumlusu
Her koğuşun ya da kısmın bir sorumlusu vardır. Kısım sorumluları, cezaevinde yattıkları alanın tertip, düzen ve huzurunu sağlayan kişilerdir. Bu görev herkese verilmez. Ensen kalın olacak, dışarıda sözün geçecek ki içeride de geçsin. Aksi halde kimse seni dinlemez.
Kısım sorumlusu genelde o kısmın abisidir. Hiyerarşik düzenin en üstündedir. Bir haksızlık mı oldu, ona gidilir. Bir kavga mı çıktı, o araya girer. Yönetimle mahkûm arasındaki görünmeyen tampon da çoğu zaman odur. O yoksa düzen kısa sürede bozulur, küçük bir tartışma bile büyüyebilir.
Kendi Hiyerarşisi, Kendi Kuralları
Cezaevlerinde sabah ve akşam olmak üzere en az iki kez sayım yapılır. Sayım yalnızca sayılmak değildir; yönetimin “buradayız” mesajıdır. Disiplini hatırlatır. Mesele birinin kaçması ya da uyuması değildir; mesele düzenin bozulmamasıdır.
Gece lambalar kapanmaz. Saat 22.00’den sonra yat saati başlar, koğuşta sessizlik hâkim olur. Gürültü, taşkınlık, gereksiz tartışma anında ceza sebebidir.
Maç mı izlenecek? Birisi Galatasaraylı, diğeri Fenerbahçeli olabilir. Çözüm bellidir: İlk yarı biri, ikinci yarı diğeri izler. Ya da bir hafta biri, sonraki hafta diğeri. Kimse kafasına göre televizyonu ele geçiremez; zaten ekran da küçüktür.
Avluda volta atarken bile kural vardır. Üç kişiysen, ilk tur sağdan döndüysen ikinci tur soldan dönersin. Amaç yanındakinin yüzüne bakabilmek, saygısızlık yapmamaktır. Sinirli misin, kontrolünü mü kaybettin? Direkt ceza gelir. Israr edersen, çözüm nettir: sürgün.
Cezaevi, başlı başına bir düzen ve denge yeridir. Kurallara uyan yaşar, uymayan bedelini öder. İçeride adalet her zaman tartışılır ama düzen asla tartışılmaz.
